We zeggen het vaak zo makkelijk, ‘Walk your talk’. Of ‘Be the change you want to see in the world.’

Maar vaak blijkt er toch nog een hele wereld te zitten tussen de mooie intenties en de weerbarstige werkelijkheid van elke dag. Oude gewoonten blijken hardnekkig te zijn.

Deze week heb ik meegemaakt dat het ook anders kan. Ik was uitgenodigd voor een workshop van de Club of Rome Nederland over “Holistic Leadership in a Changing Climate’. Een nieuwe generatie changemakers heeft (ook daar) de laatste jaren de leiding overgenomen. Met respect voor wat hun voorgangers hebben neergezet. Maar ook met de vrijheid om een nieuwe koers te zoeken in antwoord op de uitdagingen van déze tijd. Die koers is kortweg: een nieuw soort leiderschap dat hoofd en hart verbindt, dat analytisch en intuïtief durft te zijn, strategisch en persoonlijk. Buiten- en binnenkant als één geheel.

Hoofd en Hart
Laat dit nu ook precies de boodschap zijn van Dennis Meadows, hoofdgast van de dag en hoofdauteur van ’Limits to Growth’, het baanbrekende rapport van de Club van Rome uit 1972 over grenzen aan de groei. De boodschap was in wezen simpel: oneindige groei is onmogelijk op een planeet met eindige hulpbronnen; we moeten ons gedrag aanpassen, anders loopt het spaak.

Nu, ruim 40 jaar later, moet Meadows constateren dat het rapport niet heeft geleid tot aangepast gedrag. Veel mensen deden de feiten af als doemdenken of dachten dat het dankzij nieuwe technologie zo’n vaart niet zou lopen. Maar naar nu blijkt, was het scenario van wat de wereld te wachten zou staan bij ongewijzigd beleid erg trefzeker. (Zie onderstaande grafiek: de in 1972 gesignaleerde trends lopen daarna in dezelfde richting door.) Klimaatverandering is gaande en voor een deel al niet meer te keren. Verder doorgaan op de oude manier brengt steeds grotere rampen-risico’s met zich mee.

“Wat ik hiervan geleerd heb”, zei Meadows, “is dat informatie alleen niet voldoende is. Ons rapport, en vele andere rapporten nadien, spreken duidelijke taal, maar hebben niet gewerkt. We komen er niet door alleen de logische, rationele linker-hersenhelft aan te spreken. Emotie, gevoel, ofwel de rechterhelft van het brein, is onmisbaar om een boodschap werkelijk te laten landen en aan te zetten tot nieuw gedrag.” Ter plekke gaf Meadows ons daarvan een illustratie. “Doe allemaal je armen eens over elkaar”, vroeg hij ons. “Doe dat nog een keer en kijk of je dezelfde of de andere arm boven hebt.” Vrijwel iedereen had dezelfde arm boven. “Zo werken gewoonten nou: je doet automatisch wat je ooit hebt aangeleerd, zodat je er niet meer bij na hoeft te denken. Maar als je het nu eens omgekeerd probeert te doen (iedereen zat te prutsen met z’n armen), merk je een paar dingen op: 1) het is mogelijk, 2) je moet er bij nadenken, maakt fouten, 3) het is oncomfortabel in het begin.” Punt gemaakt. Iedereen voelde aan den lijve waarom gedragsverandering zo lastig is en hoe een lijfelijk gevoelde emotie meer motivatie en energie oplevert dan (alleen) een intellectueel verhaal.

Met andere originele spelvormen illustreerde Meadows nog een aantal punten die wetenschap en beleid over het hoofd zien bij de aanpak van klimaatverandering. In het kort:
> Verkeerde frames. Politiek focust meer op energiebesparing dan op diepere oorzaken zoals bevolkingsgroei en bovenmatige levensstandaard.
> Versnelling. Lange tijd lijkt er weinig aan de hand (zie periode 1850-1950 in bovenstaande grafiek), maar geleidelijk treedt een steeds grotere versnelling op door het exponentiële karakter van problemen. Dan pas ingrijpen is vaak te laat voor een effectieve aanpak.
> Traagheid. Biofysische processen verlopen vaak langzaam, maar institutionele en bureaucratische processen ook. Zo waren er 21 conferenties nodig om vorig jaar tot het Parijs-akkoord over klimaatverandering te komen. De uitvoering daarvan verloopt opnieuw traag. Meadows: “We weten heel goed wat nodig is, maar het beloningssysteem werkt dat tegen. Politici zijn bang voor de volgende verkiezingen, CEO’s moeten voortdurend hun aandeelhouders tevreden stellen. We moeten naar een langere tijdshorizon, waarin de uitkomsten op langere termijn zwaarder tellen.”
> Autonoom gedrag. Klimaatontwikkelingen volgen bepaalde regels waar niet zomaar aan gesleuteld kan worden. We moeten beducht zijn op kantelpunten, plotse omslagpunten waarop ongunstige effecten versneld toenemen. Bijvoorbeeld door het smelten van poolijs wordt minder zonlicht teruggekaatst en meer warmte geabsorbeerd. Dat versnelt de opwarming van de aarde, doet poolijs nog sneller smelten, etc.

Experimenteren
Meadows’ betoog was een oproep om met open hart aan nieuwe communicatie te werken. We experimenteerden ermee, de rest van die dag. Onder andere door een systeemopstelling over een actueel vraagstuk waar een van de deelnemers bij betrokken was: een conflict tussen boeren en natuurbeschermers over leefgebied voor de grutto. De inhoud van de opstelling was dramatisch, de grutto legde het loodje. Maar minstens zo spannend was het zoeken van degenen die de opstelling begeleidden. Het leiderschap was fluïde, afwisselend nam degene die iets bij te dragen had het initiatief. Niet langer hiërarchisch in één persoon verankerd, maar situationeel, in afstemming op elkaar en op wat het geheel nodig had. Het vroeg ieders bereidheid om kwetsbaar te durven zijn.

Overgave aan Hoger Zelf
Marja de Vries, bestselling auteur van ’De Hele Olifant in Beeld’ en ‘Samenlevingen in Balans’, sloot daar als avondgast mooi op aan met haar verhaal. Zij heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar hoe samenlevingen zich ontwikkelen en naar de onderliggende universele wetmatigheden. Steeds gaat het daarbij om het samenspel tussen bewustzijn, wereldbeelden en organisatiestructuren. Perioden van hoog bewustzijn met een staat van vrede, stabiliteit en flexibiliteit zijn in de geschiedenis steeds afgewisseld door perioden met een laag bewustzijn met allerlei rampen en beproevingen. “Het is alsof we als mensheid steeds weer in slaap vallen”, zei Marja. “We vallen terug in onze instinctieve reflexen van vechten, vluchten of bevriezen, terwijl de beweging die nodig is een overgave is aan ons Hoger Zelf”.

Ze moedigde iedereen aan om hierin z’n eigen persoonlijke weg te volgen. De belangrijkste ingrediënten: herinneren wie we in essentie zijn, moed verzamelen, het ego uit z’n macht zetten, oude overtuigingen loslaten, trauma’s helen, ons vrouwelijke aspect omarmen. Dan zijn we in lijn met de beweging van de evolutie, in de richting van meer complexiteit en bewustzijn. We zijn er aan toe nu om een nieuw narratief te omarmen: één mensheid in één wereld. Hoe meer mensen een stap in deze richting nemen, hoe makkelijker het voor anderen wordt om te volgen.

Aan het slot van de dag deelden alle deelnemers hun intentie voor een concrete actie. Persoonlijke en zakelijke intenties vulden elkaar aan, precies zoals “holistisch leiderschap” beoogt: een eenheid van binnen en buiten, hoofd en hart. Ik ging hoopvol en geïnspireerd naar huis. In de mate dat we onszelf helen, helen we de planeet, en omgekeerd.