De actualiteit van Nietzsche

In de veelheid aan boeken die verschijnt en weer uit de aandacht verdwijnt, trof mij laatst het boekje ‘Blijf de aarde trouw. Pleidooi voor een nietzscheaanse terrasofie’. Henk Manschot, emeritus hoogleraar filosofie en ethiek aan de Universiteit voor Humanistiek, onderzoekt daarin de waarde voor deze tijd van Nietzsche’s denken over mens en aarde.

Ik zou er nooit opgekomen zijn om voor mijn onderzoek naar de verhouding mens-natuur nog te rade te gaan bij de 19e eeuwse filosoof Friedrich Nietzsche. Maar Manschot heeft me doen inzien hoe actueel hij nog steeds is, zowel in zijn analyse van onze vervreemding van de natuur als in zijn oproep om een nieuwe wijsheid te ontwikkelen in onze omgang met de aarde. Daarom volgt hier een korte bloemlezing van wat me in Nietzsche’s denken heeft getroffen en welke betekenis ik daarvan zie voor de uitdagingen van deze tijd.

Scherpe intuïtie
Net als in de tijd van Nietzsche (1844-1900) worden we ook nu geconfronteerd met een naderend einde aan een vertrouwde levenswijze. Destijds speelde de overgang van een agrarische naar een industriële samenleving. Nu dwingt de ecologische crisis tot een nieuwe maatschappelijke transitie. Onze moderne consumptieve levenswijze is niet langer vanzelfsprekend. Dat leidt tot gevoelens van angst en onzekerheid, een groeiend besef ook van kwetsbaarheid en afhankelijkheid. Klopt het wel, hoe wij omgaan met de natuur, met dieren en planten? Hoe onwetend zijn we eigenlijk? Waar vinden we oriëntatiepunten, wanneer oude antwoorden niet meer werken?

Nietzsche voelde de onderhuidse spanningen in de cultuur van zijn tijd goed aan. Zijn intuïtie was dat er iets fundamenteel mis was gegaan in de relatie tussen mensen en de aarde. ‘De aarde is ziek en die ziekte heet mens’, laat hij zijn alter ego Zarathoestra zeggen. Nietzsche voelde zich geroepen om een nieuwe filosofie te ontwikkelen waarin niet de mens centraal staat maar de aarde. En hij wist intuïtief dat dat alleen maar geloofwaardig kon door het zelf te gaan leven. Hij zegde zijn academische docentschap op en trok zich terug in de natuur van de Alpen en Italië, waar hij dagelijks vele uren wandelde. Zijn natuurobservaties verbond hij met filosofische reflecties over de moderne cultuur en levensstijl. Is een geaard menselijk bestaan mogelijk, vroeg hij zich af, in antwoord op de natuuronvriendelijkheid van de moderniteit?

Wandelen
Het vele wandelen in de natuur doet veel met Nietzsche. Hij wordt zich meer gewaar van alle sensaties en bewegingen van het leven in zijn lichaam en geest. Zijn lichaam voelt levender, sterke emoties dienen zich aan, alsof een ‘oer-lust’ in hemzelf en in de natuur om hem heen voelbaar wordt. Zijn eerste wandeljaren ervaart hij als een genezingsproces naar lichaam en geest. Een herboren worden ‘met een fijnere smaak voor de vreugde, met een zachtere tong voor alle goede dingen, met blijmoediger zinnen, met een tweede, gevaarlijker onschuld in blijdschap …’ Het verandert ook zijn manier van filosoferen. Niet alleen meer denken en spreken, maar ook poëzie, meditatieve mijmeringen, associatieve teksten en reflecties.

‘Inlijven’ van de natuur
Het gaat Nietzsche niet alleen om zijn persoonlijke belevingen, maar om een onderzoek naar hoe de relatie te beïnvloeden is tussen hoe mensen leven (‘binnen’) en wat hen omgeeft (‘buiten’). Hij is gefascineerd door alle vormen van ‘stofwisseling’ die zich tussen mens en omgeving voordoen, met name voeding en tuinieren. Voeding heeft letterlijk van doen met ‘incorporeren’, ‘inlijven’, het in het lijf opnemen van de vruchten van de aarde. ‘Tuinieren’, in de brede betekenis van hoe mensen met de elementen en krachten van de natuur omgaan, ziet Nietzsche als de metafoor bij uitstek voor menselijke creativiteit. Zijn onderzoek wordt hoe we deze fundamentele wisselwerkingen tussen binnen en buiten zo kunnen verbeteren dat de natuur intenser en bewuster onderdeel wordt van ons leven. Een dubbele beweging dus, van het inlijven van de aarde in de mens en van de mens in het lijf van de levende aarde.

Voeding
Nietzsche ervaart aan den lijve hoe belangrijk gezonde voeding en een gezonde omgeving zijn. Hij experimenteert uitgebreid met welke voeding hem goed doet. Hij leert hoe belangrijk het is om het formaat van je maag te kennen. Hij voelt zich veel beter wanneer hij geen tussendoortjes neemt, geen alcohol en koffie. Het doet hem ook goed om af en toe te vasten – niet om ergens ‘nee’ tegen te zeggen, maar om zich bewust te blijven verhouden tot voedsel. Steeds draait het voor hem om de vraag: ‘Hoe moet jij persoonlijk je voeden om aan je maximum aan kracht te komen?’

Tot voedsel rekent Nietzsche ook het ‘geestelijke voedsel’ wat via de media tot ons komt. De moderne cultuur, zegt hij, overvoert mensen met een grote hoeveelheid indrukken die in een steeds sneller tempo worden aangeboden en moeten worden opgenomen. Het gevolg hiervan is dat mensen hun energie gaan verspillen aan het aanpassen aan dit teveel aan indrukken. Ze staan zichzelf niet meer toe om echt iets tot zich te nemen, het te verteren – met als gevolg dat het vermogen tot verteren zelf verzwakt. Zijn raad: houd op alles onbewust en klakkeloos te slikken. Ga alerter en bewuster om met zowel de materiële als geestelijke voedingsproducten. Bewaak de kwaliteit van wat je binnenlaat vanuit de vraag: Wat maakt mij sterker? Wat verhoogt mijn levenskracht? Wat past bij mij?

‘Tuinieren’
Ook over ‘tuinieren’, de activiteit waarin mens en aarde met elkaar in verbinding treden, heeft Nietzsche veel zinnigs te zeggen. Bij hem geen idealisering van de natuur, maar een zoektocht naar de wisselwerking tussen het complexe krachtenveld van de natuur en de impuls in de mens om te vormen, ordenen en creëren. Wat laat de natuur van zichzelf ontdekken aan de mens die durft te experimenteren? Steeds is daarbij Nietzsche’s vraag: hoe zou het beter kunnen? Hoe zou de interactie tussen mens en aarde zo kunnen verlopen, dat mensen zichzelf in dat proces tot krachtige en gezonde wezens vormen en de aarde laten verschijnen in al haar verborgen potenties? Hoe zou de mens zich weer ‘ingelijfd’ kunnen gaan voelen in het grotere ritme van het leven?

‘Bovenmens’
In ‘Also sprach Zarathoestra’ werkt Nietzsche zijn ideeën en ervaringen over de wisselwerking tussen mens en aarde verder uit. De rode draad daarin is het thema van de lust, de oerlust tot leven als drijvende levenskracht. In het moderne leven (‘de stad’) zijn we die verbinding kwijtgeraakt en eenzaam geworden. Keer om en ga op weg met elkaar om weer ‘geaarde mensen’ te worden, is Zarathoestra’s appèl. Het ideaal is om ‘Bovenmens’ te worden, een mens die bewust kiest voor een manier van leven die voedt en vitaliseert. Het ging Nietzsche hiermee niet om een superieur ras (zoals nazi-sympathisanten hem later misbruikten), maar om een radicale wending in levensstijl en in het denken over de zin van het leven. Niet de burgerlijke consumptiemaatschappij, niet het bovennatuurlijke, maar de levende aarde zelf met haar overweldigende kracht en mysterie, is de horizon van het leven. In dat grote geheel is menselijk leven een experiment. Of preciezer nog: een aaneenschakeling van experimenten die steeds bewuster voltrokken moeten worden. ‘Wij zijn experimenten. Willen we dat ook zijn?’ schrijft Nietzsche bij herhaling. Een ‘ja’ op deze vraag opent de poort naar het onderzoek van wat leven op aarde goed, vrij en vitaal maakt.

Herwaardering
Ik vond het bijzonder om bij Manschot te lezen hoe persoonlijk en diepgaand Nietzsche zich met onze verhouding tot de aarde heeft beziggehouden en hoe actueel veel van zijn inzichten nog steeds zijn. Hij treft me als een profeet die scherp inzag hoe het adagium van de moderne tijd – de mens als maat van alle dingen – ons steeds verder vervreemdt van onze band met de aarde. En hoe dat ten koste gaat van levenslust en vitaliteit. Zijn oproep is: blijf trouw aan de aarde. Laat niet alleen de mens het fundament van alle waarde-toekenning zijn, maar de levende aarde zelf met alles wat daarop leeft. Enkele pijlers die hij mij/ons voor zo’n heroriëntatie meegeeft zijn:

Sta open voor directe beleving van de natuur
Wanneer de pijn hem te groot wordt – over de eigen kwalen en over hoe de voortgaande moderniteit mensen afsnijdt van natuurlijke processen -, besluit Nietzsche om een academische loopbaan los te laten voor een leven in de natuur. Het directe beleven van de natuur heeft een onvermoede impact op hem die exemplarisch is. Hij ontdekt hoezeer dat bijdraagt aan het herstel van vitaliteit en levenslust; aan een groter inlevingsvermogen voor dieren, planten en natuurlijke processen. En aan een grotere opmerkzaamheid op de samenhang tussen het eigen welzijn en dat van het grotere lichaam van de aarde.

Durf experimenteel te leven
Aanstekelijk in Nietzsche vind ik ook zijn appèl om experimenteel te leven. Onbevangen en nieuwsgierig in het leven staan is spannend, maar levert ook de vreugde op dat je jouw leven inbedt in grotere maatschappelijke en culturele veranderingen die gaande zijn. Wat het vraagt is visie – door welke waarden laat je je leiden? Zelfdiscipline – om weerstand te bieden tegen de vele verleidingen die je van dit pad willen afhouden. En onderscheidingsvermogen – om te weten waar je wel en niet op ingaat. Nietzsche noemt dat de kunst van krachtig ‘nee’ en uitbundig ‘ja’ leren zeggen. Een ‘positieve ascese’.

Houd micro en macro bijeen
Waarmee Nietzsche zich voor mij tenslotte onderscheidt, is zijn voortdurende verbinding van een micro- en een macro-perspectief. Het gaat hem niet alleen om zijn eigen gezondheid, maar om wat hij noemt ‘de Grote Gezondheid’ – een leven waarbij mens en natuur elkaar versterken in hun vitaliteit en weerbaarheid. We zijn geen losstaand individu, zegt hij, maar met talloze draden verweven met eerdere en latere generaties, en met de dieren en alle andere leven op aarde. Maak je los uit je isolement, is zijn raad, en ontwerp een toekomst waarin je je verwantschap met andere generaties en levende wezens herontdekt. Daarin ligt de zin van het leven.

Vervolgvragen
Voortbordurend op de inzichten van Nietzsche, geeft Manschot aan het eind van zijn boek een aanzet tot wat hij noemt een ‘terrasofie’, een nieuwe aarde-filosofie die de mens weer inbedt in een groter kader. Ik ga daar nu niet verder op in, maar neem het mee in het vervolg van mijn onderzoek over hoe hedendaagse denkers doorgaan op de weg die Nietzsche is ingeslagen. Ik laat me daarbij leiden door enkele vragen die Manschot aan het eind van zijn boek stelt en die het hart van Nietzsche’s ecologische filosofie vormen:

* Beseffen we dat alleen de veranderingen die ten goede komen aan het leven als geheel, ook goed zijn voor de mens?
* Beseffen we dat elke wezenlijke transformatie van het leven die wij teweegbrengen, gepaard dient te gaan met een innerlijke transformatie?
* Kunnen wij er gezamenlijk voor zorgen dat in de rangorde van waarden ‘de Grote Gezondheid’ bovenaan komt te staan?